Solaris

„Solaris” to najbardziej znane dzieło Stanisława Lema, należące do kanonu literatury SF – kultowa powieść, która opowiada o spotkaniu człowieka z obcą formą inteligencji. Książka fascynuje nie tylko tym, że kosmiczny byt w niczym nie przypomina człowieka, ale także swoją fabułą, będącą jednocześnie emocjonującą przygodą, wątkiem romansowym i głęboką refleksją filozoficzną.

Główny bohater, kosmonauta Kris Kelvin, przybywa na stację badawczą unoszącą się nad powierzchnią planety Solaris, pokrytą galaretowatym oceanem. Ten ocean jest jedyną formą życia na planecie – żywą, zdolną do myślenia na swój własny sposób, a nawet potrafiącą kontrolować orbitę planety, oblanej purpurowo-niebieskim światłem dwóch słońc. Na stacji Kelvin spotyka dwóch kolegów (trzeci członek załogi zginął w tajemniczych okolicznościach), ale ich zachowanie wydaje się dziwnie zdystansowane, jakby coś ukrywali. Kris próbuje zgłębić tę tajemnicę, szukając odpowiedzi w bibliotece na stacji. Natrafia na chaos sprzecznych teorii, formułowanych przez uczonych, filozofów, mistyków, dziennikarzy i szarlatanów na przestrzeni wielu lat. Nauka o Solaris staje się metaforą naukowego dorobku ludzkości – zawsze zabarwionego antropomorfizmem i uwarunkowanego przez naszą kulturę, ograniczonego przez parametry naszych aparatów poznawczych – a zatem bezradnego wobec tego, co naprawdę obce i nieludzkie.

Tematyka Kontaktu, kluczowa dla powieści, wykracza daleko poza standardowe rozumienie spotkania z obcą cywilizacją. Solaris stawia przed ludzkością wyzwanie, które jest w istocie nie do pokonania. Ocean nie jest zainteresowany nawiązaniem kontaktu w sposób, jaki ludzie tego oczekują; zamiast tego, odbija ich własne lęki, wspomnienia i emocje, pokazując bezradność człowieka wobec czegoś, co jest radykalnie odmienne. Dramat poznawczy, z jakim mierzą się bohaterowie, jest nieuchronnie związany z ich ludzką naturą. W powieści każda próba zrozumienia oceanu prowadzi do powrotu do ludzkich mitów, symboli i emocji. Ocean staje się lustrem, w którym ludzkość przegląda się i widzi własne odbicie, nie mogąc wyjść poza granice swojego rozumienia.

Jak większość dzieł Lema, „Solaris” nie oferuje jednoznacznych rozwiązań stawianych przez siebie pytań. Końcowa refleksja powieści, mimo pozornego pesymizmu, nie jest jednoznaczna. Lem nie daje ostatecznej odpowiedzi na pytanie o możliwość przekroczenia granic ludzkiego poznania. „Solaris” pozostaje wieloznaczne, otwarte na różnorodne interpretacje, i zmusza czytelnika, podobnie jak bohaterów powieści, do samodzielnego poszukiwania sensu w obliczu niepoznawalnego.

– Powiedz mi, czy… wierzysz w Boga?

Spojrzał na mnie bystro.

– Co ty? Kto wierzy jeszcze dziś…

W jego oczach tlał niepokój.

– To nie jest takie proste – powiedziałem umyślnie lekkim tonem – bo nie chodzi mi o tradycyjnego Boga ziemskich wierzeń. Nie jestem religiologiem i może niczego nie wymyśliłem, ale nie wiesz przypadkiem, czy istniała kiedyś wiara w Boga… ułomnego?

– Ułomnego? – powtórzył, unosząc brwi. – Jak to rozumiesz? W pewnym sensie bóg każdej religii był ułomny, bo obarczony ludzkimi cechami, powiększonymi tylko. Bóg Starego Testamentu był na przykład żądnym czołobitności i ofiar gwałtownikiem, zazdrosnym o innych bogów… greccy bogowie przez swą kłótliwość, waśnie rodzinne byli nie mniej po ludzku ułomni…

– Nie – przerwałem mu – mnie idzie o Boga, którego niedoskonałość wynika nie z prostoduszności jego ludzkich stwórców, ale stanowi jego najistotniejszą, immanentną cechę. Ma to być Bóg ograniczony w swojej wszechwiedzy i wszechmocy, omylny w przewidywaniu przyszłości swoich dzieł, którego bieg ukształtowanych przezeń zjawisk może wprawić w przerażenie. Jest to Bóg… kaleki, który pragnie zawsze więcej, niż może, i nie od razu zdaje sobie z tego sprawę. Który skonstruował zegary, ale nie czas, jaki odmierzają. Ustroje czy mechanizmy służące określonym celom, ale one przerosły te cele i zdradziły je. I stworzył nieskończoność, która z miary jego potęgi, jaką miała być, stała się miarą jego bezgranicznej klęski.