Dialogi

Gdy człowiek wierzy, że wszystko już do końca wie i rozumie, i nie ma dlań żadnych tajemnic, często wtedy właśnie wkracza na drogę do zguby.

Dialogi powstały pod koniec okresu stalinizmu, mogły się jednak ukazać dopiero na fali odwilży w r. 1957. Ich polityczna rewolucyjność nie od razu się odsłania. Ideową kontrabandę ukrył Lem pod postacią sokratycznych dialogów, których formę i bohaterów zapożyczył od biskupa Berkeleya. Hylas i Filonous dyskutują najpierw o sprawach filozoficznych, zajmując się kwestiami wynikającymi z perspektyw „zapisu” ludzkiego ciała i umysłu w postaci sekwencji znaków, które mogłyby następnie posłużyć do odtworzenia w materiale atomów tak zakodowanego osobnika. Była to idea raczej z domeny science fiction, w której wyrażał się optymizm wczesnego etapu cybernetyki – Lemowi nie chodziło jednak o techniczne detale takiego przedsięwzięcia. Interesowało go, co pocznie filozofia człowieka, przywiązana do swoich aksjomatów, z taką oto dywersją ze strony nauki, wymagającą przebudowy sądów na temat tożsamości osoby ludzkiej, skończoności życia, relacji pomiędzy naturalnym i sztucznym intelektem itd. Na koniec mrzonki o „kopiowaniu ludzi” Filonous kategorycznie obala, powołując się na zasadę nieoznaczoności Heisenberga (to samo odkrywa Roger Penrose 20 lat później w „Nowym umyśle cesarza”). Wiele z tych refleksji znajduje poźniej rozwinięcie w innych utworach Lema.

Dopiero w Dialogu VII pojawia się polityka: Lem dokonuje tam cybernetycznej analizy systemu socjalistycznego, dowodząc, że centralistycznie rządzone państwo z założoną wewnątrz blokadą przepływu informacji nie może funkcjonować – i to niezależnie od intencji i cech charakteru ludzi władzy. Lemowi udało się wybuchowe tezy owinąć w naukowy dyskurs tak sprawnie, że cenzorzy przymknęli oko na bluźnierstwa – ale też dlatego nie miały one szans dotarcia do szerszej publiczności. Czytając je dziś, pamiętajmy, że choć autor deklaruje tylko chęć naprawy ustroju i dla niepoznaki gromi kapitalizm, to i tak niczego bardziej ostrego o komunistycznym państwie wówczas nie napisano.