Golem XIV to dwa skierowane do ludzi wykłady superkomputera przyszłości, w wątłej fabularnej ramie. Pierwszy jest krytyką ewolucji i wyraża stanowisko, że ona nie tyle o doskonałość swych istot dba, ile o transmisję genetycznego kodu. W drugim tytułowy Golem porywa się na wielką filozoficzną konstrukcję, próbując usytuować Rozum wobec Bytu.
„Książka ta jest drugim moim – po „Summie technologicznej” – nierozsądnym przedsięwzięciem. Nierozsądek obu w tym, że są – czy też pragną być – próbami „ogólnej teorii wszystkiego”, jak się wyraził jeden ze znakomitszych moich przyjaciół. Gdyż w „Summie” nie tyle sama, porządnie wyodrębniona technologia jest przedmiotem rozważań, ile daje ona względnie jednolite stanowisko, z którego można podążać ku „wszystkiemu”; a w tej książce stanowisko takie wyznacza sprawa literatury.
Trudno w dorobku Lema znaleźć książkę bardziej filozoficznie zasadniczą. Prolegomena do niej stanowił rozdział z Wielkości urojonej, zamyślany jako wstęp do kolejnej fikcyjnej książki – autorstwa Golema XIV, rzecz jasna. Ale autorowi zamysł rozrósł się szybko do całej odrębnej książki. Pierwsza część Golema XIV jest jakby poszerzoną i doprowadzoną do ostatecznych konsekwencji wersją Paszkwilu na ewolucję z Summy technologiae. Lem twierdzi tam, że ewolucja wcale nie koniecznie wybiera wciąż doskonalsze rozwiązania konstrukcyjne. Z punktu widzenia technologii sposób odżywiania ssaków jest nieporównanie bardziej prymitywny od fotosyntezy bakterii. Ewolucji bowiem – i to jest główna teza Lema – „nie zależy” wcale na doskonałości tworzonych istot, tylko na tym, by jak najsprawniej przekazały dalej genetyczny kod.
Jeszcze bardziej uniwersalny zakrój mają rozważania w drugim wykładzie Golema. Zastanawia się on tam nad ewolucją Rozumu we wszechświecie i dochodzi do wniosku, że po pierwsze – powstał on jako swoiste „koło ratunkowe” rzucone niedoskonałym istotom biologicznym przez ewolucję, a następnie – że zdolny jest do rozwoju samorzutnego i autonomicznego, niejako w abstrakcji od swego biologicznego siedliska, a jego celem zdaje się być nieustanny rozwój – aż ku wypełnieniu sobą naszego kosmosu – i, być może, aż po wyjście z tego świata w kosmos alternatywny czy kosmos wyższego rzędu.
Golem XIV to książka niezwykła przez swój niezmierzony zakrój: oddaje głos wyższemu intelektowi, który ludzi przerasta – a przy tym formułuje ideę kosmosu „otwartego”, który z innym, hipotetycznym kosmosem „rodzicielskim” łączy pępowina. Jest to warunkiem koniecznym rozwikłania filozoficznych i poznawczych dylematów, które pozostałyby nie rozwiązane w kosmosie skończonym i „zamkniętym”.